Sự suy yếu của nhà nước phong kiến tập quyền (Thế kỉ XVI - XVIII)

Dưới triều vua Lê Tương Dực, Trịnh Duy Sản gây thành phe phái mới, đánh nhau liên miên suốt 10 năm.

Từ đầu thế kỉ XVI, nhà Lê sơ bắt đầu suy thoái. Vua, quan ăn chơi xa xỉ, xây dựng lâu đài cung điện tốn kém. Nội bộ triều đình rối loạn, “chia bè kéo cánh”, tranh giành quyền lực. Quan lại địa phương cậy quyền thế ức hiếp dân, khiến đời sống nhân dân lâm vào cảnh khốn cùng. Mâu thuẫn giữa nông dân với địa chủ, giữa nhân dân với nhà nước phong kiến trở nên gay gắt, dẫn tới bùng nổ các cuộc khởi nghĩa.

Các cuộc khởi nghĩa ở đầu thế kỉ XVI diễn ra liên tục, nhưng cuối cùng đều bị dập tắt. Song các cuộc khởi nghĩa này đã góp phần làm cho nhà Lê sơ mau chóng sụp đổ.

Cuộc khởi nghĩa tiêu biểu nhất trong phong trào khởi nghĩa nông dân đầu thế kỉ XVI là khởi nghĩa Trần Cảo (quân ba chỏm).

Năm 1527, Mạc Đăng Dung phế truất vua Lê, lập ra nhà Mạc. 

Triều đại kế tiếp nhà Lê sơ trong lịch sử là nhà Mạc.

Năm 1527, Mạc Đăng Dung phế truất vua Lê, lên ngôi Hoàng đế, lập ra nhà Mạc.

Nghĩa quân của cuộc khởi nghĩa Trần Cảo được mệnh danh là "quân ba chỏm" do nghĩa quân cạo trọc đầu, chỉ để ba chỏm tóc.

Từ đầu thế kỉ XVI, nhà Lê sơ bước vào giai đoạn khủng hoảng, suy vong. Vua quan ăn chơi xa xỉ, xây dựng lâu đài cung điện tốn kém. Các phe phái đánh nhau liên miên. Khởi nghĩa nông dân nổ ra ở nhiều nơi.

Năm 1627, vì lo sợ thế lực họ Nguyễn lớn mạnh, chúa Trịnh đem quân đánh vào Thuận Hóa, chiến tranh Trịnh - Nguyễn bùng nổ.  Trong gần nửa thế kỉ (1627 - 1672), họ Trịnh và họ Nguyễn đánh nhau bảy lần. Vùng đất Quảng Bình, Hà Tĩnh ngày nay trở thành chiến trường ác liệt. Cuối cùng, hai bên quyết định chấm dứt giao tranh, lấy sông Gianh (Quảng Bình) làm ranh giới. Đất nước bị chia cắt thành hai Đàng: Đàng Ngoài (từ sông Gianh trở ra Bắc) và Đàng Trong (từ sông Gianh trở vào Nam). Tình trạng chia cắt kéo dài đến cuối thế kỉ XVIII, gây bao đau thương cho dân tộc và tổn hại cho sự phát triển của đất nước.

Ranh giới chia đất nước ta thành Đàng Ngoài và Đàng Trong ở thế kỉ XVII là sông Gianh (Quảng Bình).

Chiến tranh Nam - Bắc triều diễn ra giữa nhà Lê (Nam triều) và nhà Mạc (Bắc triều).

Năm 1545, Nguyễn Kim chết, con rể là Trịnh Kiểm được vua Lê cử lên thay. Để nắm trọn binh quyền, Trịnh Kiểm đầu độc giết con cả của Nguyễn Kim là Nguyễn Uông. Con thứ của Nguyễn Kim là Nguyễn Hoàng lo sợ bị anh rể hại, nên xin vào trấn thủ Thuận Hóa. Trịnh Kiểm cho rằng đất ấy là nơi xa xôi, hoang vu nên đồng ý cho đi. Ở đất Thuận Hóa, Nguyễn Hoàng cho xây dựng cơ nghiệp của họ Nguyễn và trở thành thế lực cát cứ. Dần dần, vùng đất Thuận Hóa tách khỏi sự lệ thuộc với họ Trịnh.

Như vậy, người khởi đầu cơ nghiệp của chính quyền chúa Nguyễn ở Đàng Trong là Nguyễn Hoàng.

Chính quyền cai trị Đàng Trong trong các thế kỉ XVII - XVIII là chúa Nguyễn.

Năm 1533, một võ quan triều Lê sơ là Nguyễn Kim chạy vào Thanh Hóa, lập một người dòng dõi nhà Lê lên làm vua, lấy danh nghĩa "phù Lê diệt Mạc", sử cũ gọi là Nam triều để phân biệt với nhà Mạc ở phía Bắc.

Chiến tranh Nam - Bắc triều diễn ra giữa nhà Lê (Nam triều) và nhà Mạc (Bắc triều). Cuộc chiến kết thúc với sự thất bại của nhà Mạc.

Chính quyền cai trị Đàng Ngoài trong các thế kỉ XVII - XVIII là vua Lê - chúa Trịnh. Vua Lê đứng đầu nhà nước nhưng không nắm thực quyền, quyền lực tập trung vào tay chúa Trịnh.

Chiến tranh Trịnh - Nguyễn (1627 - 1672) kết thúc với kết quả hai bên không phân thắng bại, lấy sông Gianh (Quảng Bình) làm ranh giới, chia cắt đất nước thành hai đàng: Đàng Ngoài từ sông Gianh trở ra Bắc do vua Lê - chúa Trịnh cai trị, Đàng Trong từ sông Gianh trở vào Nam do chúa Nguyễn nắm giữ.