Quan hệ quốc tế trong và sau Chiến tranh lạnh

Để củng cố tiềm lực và vị thế, Mĩ tăng cường chạy đua vũ trang, phát động Chiến tranh lạnh chống chủ nghĩa xã hội và phong trào giải phóng dân tộc ở tất cả các khu vực trên thế giới. Ở Châu Âu, năm 1949, Mĩ lập ra khối quân sự Bắc Đại Tây Dương (NATO) để lôi kéo hàng loạt các nước châu Âu trở thành đồng minh và coi đây là con át chủ bài trong việc chống chủ nghĩa cộng sản. Ngoài ra ở mỗi một khu vực Mĩ đều lập ra một khối quân sự riêng như: Trung Cận Đông Mĩ lập ra khối CENTO, ở Đông Nam Á lập khối SEATO và ở Nam Thái Bình Dương lập ra khối ANZUS.

Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, từ quan hệ đồng minh chống phát xít trong chiến tranh, Liên Xô và Mĩ chuyển sang xu thế đối đầu. Mĩ tham vọng xác lập một trật tự thế giới đơn cực, Mĩ là bá chủ. Tuy nhiên, sự tồn tại của Liên Xô như một đối trọng với Mĩ, đặc biệt khi các nước Đông Âu và Trung Quốc đi theo con đường XHCN đã trở thành nguy cơ đe dọa vị trí của Mĩ trong quan hệ quốc tế. Vậy đáp án đầy đủ của câu hỏi này là Liên Xô, Đông Âu và Cộng hòa nhân dân Trung Hoa.

Theo SGK Lịch sử 12 trang 62, đầu tháng 8 – 1975, 33 nước châu Âu cùng với Mĩ và Canađa đã kí kết Định ước Henxinki.

Sự phân chia, đối lập về kinh tế và chính trị của Đông Âu và Tây Âu do kế hoạch Mácsan được thể hiện như sau:
- Sự đối lập về kinh tế: Tây Âu là kinh tế TBCN, Đông Âu là kinh tế XHCN.
- Sự đối lập về chính trị:
+ Tây Âu thuộc hệ thống TBCN, sau chiến tranh thế giới thứ hai thực hiện chính sách quay trở lại xâm lược các thuộc địa cũ của mình.
+ Đông Âu thuộc hệ thống XHCN, ủng hộ hòa bình thế giới.

Do ảnh hưởng của Chiến tranh lạnh, bắt đầu từ khi “kế hoạch Macsan” được thực hiện, đã tạo ra sự đối lập về kinh tế và quân sự giữa khối các nước Tư bản chủ nghĩa Tây Âu và khối các nước Xã hội chủ nghĩa Đông Âu.

Đầu tháng 8-1973, 33 nước châu Âu cùng với Mĩ và Canađa kí kết Định ước Henxinki. Định ước tuyên bố khẳng định những nguyên tắc trong quan hệ giữa các nước như: bình đẳng, chủ quyền, sự bền vững của đường biên giới, giải quyết bằng biện pháp hòa bình các cuộc tranh chấp,…nhằm đảm bảo an ninh châu Âu và sự hợp tác của các nước về kinh tế, khoa học – kĩ thuật, bảo vệ môi trường,…

Như vậy, Định ước Henxinki đã mở ra chiều hướng và điều kiện giải quyết hòa bình các vụ tranh chấp ở châu Âu.

Theo SGK Lịch sử 12 trang 59, Sự ra đời của NATO và Tổ chức Hiệp ước Vác-sa-va đã đánh dấu cục diện hai cực, hai phe. Chiến tranh lạnh đã bao trùm cả thế giới.

Chiến tranh lạnh kết thúc đã mở ra xu thế hòa hoãn trong mối quan hệ quốc tế. Lúc này, có nhiều nhà sử học nhận định thế giới trong thế kỉ XXI ở trong tình trạng "một siêu cường, nhiều cường quốc". Và siêu cường Mĩ luôn cố gắng vươn lên thành một lực lượng "sen đầm quốc tế" với tham vọng đưa nhân loại phát triển theo xu thế đơn cực do Mĩ đứng đầu. Tuy nhiên, ngày 11 - 9 - 2001, khi Trung tâm thương mại Mĩ bị tấn công, ngay lập tức sự kiện này đã trở thành "bóng ma thường trực" ám ảnh nước Mĩ, đánh sập niềm tin vào ước vọng làm bá quyền thế giới và cảnh báo về một hệ thống an ninh chưa vững chắc của siêu cường này. Vụ khủng bố đã tác động mạnh mẽ đến chính sách đối ngoại Mĩ. Nó đẻ ra nguy cơ chủ nghĩa khủng bố và  yêu cầu chống khủng bố trở thành mục tiêu số 1 của Mĩ hiện nay.

Bước sang thế kỉ XXI, xu thế chủ đạo trong quan hệ quốc tế là hòa bình, hợp tác và phát triển.

Theo quyết định của Hội nghị Ianta (2/1945), đối với nước Đức, Hồng quân Liên Xô sẽ chiếm đóng miền Đông, còn quân Mĩ, Anh và Pháp sẽ chiếm đóng miền Tây. Nhưng ngay sau đó, Mĩ, Anh và Pháp đã hợp nhất các khu vực chiếm đóng của mình, lập ra Nhà nước Cộng hòa Liên bang Đức (9/1949). Tháng 10/1949, được sự giúp đỡ của Liên Xô, các lực lượng dân chủ ở Đông Đức đã thành lập Nhà nước Cộng hòa Dân chủ Đức. Như thế, trên lãnh thổ nước Đức đã xuất hiện hai nhà nước với hai chế độ chính trị và con đường phát triển khác nhau. Trong thời kì Chiến tranh lạnh, sự tồn tại hai nhà nước Đức là tâm điểm đối đầu giữa hai cực Xô - Mĩ.

Nhân tố chủ yếu chi phối quan hệ quốc tế trong phần lớn nửa sau thế kỉ XX là cục diện "Chiến tranh lạnh". Tuy không nổ ra một cuộc chiến tranh thế giới nhưng trong gần nửa thế kỉ của Chiến tranh lạnh, thế giới luôn trong tình trạng căng thẳng. Các cuộc chiến tranh cục bộ đã diễn ra như cuộc chiến tranh ở Đông Nam Á, Triều Tiên, Trung Đông,…

Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, do sự đối lập về mục tiêu chiến lược nên Mĩ và Liên Xô đã chuyển từ đồng minh chống phát xít sang thế đối đầu. Mĩ với những ưu thế của mình đã vươn lên trở thành nước giàu mạnh nhất, nắm độc quyền vũ khí nguyên tử nên Mĩ tự cho mình quyền nắm quyền lãnh đạo thế giới. Vì vậy, năm 1947, Mĩ đã cho ra đời học thuyết Truman và phát động chiến tranh lạnh. Đây được xem là sự kiện đánh dấu mối quan hệ đồng minh của Liên Xô và Mĩ tan vỡ.

Sau chiến tranh lạnh, hầu như các quốc gia đều điều chỉnh chiến lược phát triển, tập trung vào phát triển kinh tế để xây dựng sức mạnh thực sự của mỗi quốc gia.

Từ liên minh chống phát xít, sau chiến tranh, hai cường quốc Liên Xô - Mĩ nhanh chóng chuyển sang thế đối đầu và đi tới tình trạng chiến tranh lạnh.

Đầu tháng 8-1975, 33 nước châu Âu cùng với Mĩ và Canada kí kết Định ước Henxinki. Định ước tuyên bố: khẳng định những nguyên tắc trong quan hệ giữa các quốc gia (như bình đẳng, chủ quyền, sự bền vững của đường biên giới, giải quyết bằng biện pháp hòa bình các cuộc tranh chấp…nhằm bảo đảm an ninh châu Âu) và sự hợp tác giữa các nước (về kinh tế, khoa học-kĩ thuật, bảo vệ môi trường v.v ..). Định ước Henxinki (1975) đã tạo nên một cơ chế giải quyết các vấn đề liên quan đến hòa bình, an ninh ở châu lục này.
 

Theo SGK Lịch sử 12, sự kiện được xem là khởi đầu cho chính sách chống Liên Xô, gây nên cuộc Chiến tranh lạnh là thông điệp của Tổng thống Mĩ Truman tại Quốc hội Mĩ ngày 12 - 3 - 1947. Trong đó, Tổng thống Mĩ khẳng định: sự tồn tại của Liên Xô là nguy cơ lớn đối với nước Mĩ và đề nghị viện trợ khẩn cấp 400 triệu USD cho hai nước Hi Lạp và Thổ Nhĩ Kì để biến hai nước này thành căn cứ tiền phương chống Liên Xô và các nước dân chủ nhân dân Đông Âu.

Hai bên thiết lập quan hệ láng giềng thân thiện trên cơ sở bình đẳng và giải quyết các vấn đề tranh chấp hoàn toàn bằng biện pháp hòa bình. Nhờ đó, tình hình căng thẳng ở châu Âu giảm đi rõ rệt.

Cũng trong năm 1972, hai siêu cường Liên Xô và MĨ đã thỏa thuận việc hạn chế vũ khí chiến lược và kí Hiệp ước về việc hạn chế hệ thống phòng chống tên lửa (ABM) ngày 26-5, sau đó là Hiệp định hạn chế vũ khí tiến công chiến lược.